14e Lambeth Conference 2008

Zijn de Anglicanen in staat de kerkelijke eenheid te bewaren?

Het doel: dienstbaar zijn aan Gods missie

Tussen 16 juli en 4 augustus a.s. zullen op de campus van de Universiteit van Kent in Canterbury, de kerkelijke hoofdstad van Engeland, zich zo'n 800 Anglicaanse bisschoppen van over de hele wereld verzamelen. Zij komen op uitnodiging van dr. Rowan Williams, de aartsbisschop van Canterbury en leider van de wereldwijde Anglicaanse Gemeenschap bijeen voor de 14e Lambeth Conferentie. Deze conferentie ontleend zijn naam aan Lambeth Palace, de Londense residentie van de aartsbisschoppen waar in 1867 de eerste conferentie werd gehouden. Deze conferentie is geen synode of iets dergelijks en heeft dan ook geen macht, maar ze heeft wel gezag. De uitkomst van de onderwerpen die door de bisschoppen in het verleden werden besproken (bijv. de voorwaarden om tot kerkelijke gemeenschap met andere kerken te komen (een resultaat daarvan is bijv. de Overeenkomst van Bonn, die in 1931 tot kerkelijke gemeenschap tussen de Anglicaanse en Oud-Katholieke kerken leidde), de gesprekken over de wijding van vrouwen tot het kerkelijke ambt (1968, 1978) en over homoseksueel gedrag (1998) hebben grote invloed gehad op de verdere ontwikkelingen binnen de Anglicaanse lidkerken.

In zijn uitnodiging van 2006 verklaarde Williams dat de nadruk op deze conferentie zou komen te liggen op de "training for really effective, truthful and prayerful mission". Dit is lastig te vertalen, maar het wil zoiets zeggen als een oefening om te komen tot een werkelijk effectieve, waarachtige en van gebed vervulde missie. Dit moet de bisschoppen toerusten om hun leidersrol in Gods missie te vervullen. Daartoe moeten de bisschoppen elkaar beter leren kennen, spiritueel bijtanken, een dieper inzicht krijgen in de bijdrage die het Anglicanisme kan leveren aan de wereldwijde kerk en de wereld etc.

Het is de bedoeling minder dan vroeger plenair te vergaderen en ook het aantal resoluties te verminderen. Vooral groepswerk over duidelijk afgebakende onderwerpen moet de sfeer gaan bepalen. In sommige van deze groepen zullen ook de echtgenotes van de bisschoppen (of er echtgenoten van vrouwelijke bisschoppen aanwezig zullen zijn, weet ik niet) participeren. Voor deze laatste groep is er overigens een apart programma georganiseerd, waar o.a. over het effect van hun rol als echtgeno(o)t(e) op het werk van de bisschop, over de uitdagingen van de leidersrol en over hun eigen en andermans welbevinden wordt gesproken. 

Omgaan met conflicten

Ook het omgaan met conflicten is één van de onderwerpen die de bisschoppen al of niet in groepjes zullen bespreken. En dat is geen overbodige zaak. Want de Anglicaanse Gemeenschap kent een aantal brandende conflicten.
Het belangrijkste conflict gaat om de controversiële resolutie van de vorige conferentie over menselijke seksualiteit. Deze uitspraak hield een afwijzing in van de "homoseksuele praktijk" als strijdig met de bijbel. Williams wilde deze resolutie niet als zodanig voor 2008 op de agenda zetten. Wel wil hij een proces van na elkaar luisteren stimuleren, waarbij de diverse inzichten en ervaringen over en met de menselijke seksualiteit naast elkaar worden gelegd.
Deze voorzichtige houding is het gevolg van het feit dat de verklaring van 1998 later werd gevolgd door een publieke verontschuldiging aan homoseksuele en lesbische Anglicanen door 182 bisschoppen (waaronder de primaten van Canada, Centraal Afrika, Ierland, Schotland, Wales en Zuid-Afrika). Dit werd hen door anderen - onder aanvoering van de primaat van Nigeria, Peter Akinola - weer hoogst kwalijk genomen. In de tien jaar na 1998 heeft dit onderwerp de Anglicaanse Gemeenschap tot op het bot verdeeld en zelfs de facto tot het verbreken van kerkelijke gemeenschap tussen Anglicaanse kerken geleid. Grof weggezegd komt het neer op een verschil van inzicht tussen meer "liberale" en meer "evangelische", tussen westerse en westers beïnvloedde kerken en de kerken in Afrika en Azië. De Engelse moederkerk probeerde de schade zoveel mogelijk beperkt te houden door een niet altijd consistente lijn, waarbij het gezag van de aartsbisschop van Canterbury aan beide zijden deuken op liep.

Wie komen wel en vooral wie niet

Ondanks het mooie en vooral voorzichtige programma ligt er dus wel de nodige brandstof opgestapeld.
Twee controversiële Anglicaanse bisschoppen uit de USA zijn op voorhand niet uitgenodigd: Gene Robinson van North Hampshire en Martyn Minns. De eerstgenoemde is de eerste in een openlijke homoseksuele relatie levende Anglicaanse bisschop. De tweede is het hoofd van de Convocation of Anglicans in North America. Deze "convocation" is een afscheiding van de ECUSA, de Anglicaanse kerk in de USA. De reden voor die afscheiding is de wijding van praktiserende homoseksuelen tot geestelijken en het zegenen van homoseksuele levensverbintenissen in diverse Amerikaanse bisdommen. Minns werd tot bisschop gewijd door Peter Akinola, de primaat van de Nigeriaanse Anglicaanse kerk en zoals hier boven al aangestipt een fel tegenstander van o.a. de acceptatie van een homoseksuele levenswijze. Daar volgens Akinola de ECUSA de christelijke leer op dit punt had verlaten, zag hij er - ondanks de protesten van Canterbury en de ECUSA - geen probleem in om een bisschop voor de USA te wijden.
Er is overigens nog een bisschop die niet welkom is: Nolbert Kunonga uit Zimbabwe. Deze is n.l. geschorst omdat hij een eigen kerkprovincie was begonnen uit protest tegen het feit dat zijn kerk de banden met die Anglicaanse kerken, die homoseksuelen tot priester wijden niet had verbroken. Kunonga wordt gesteund door president Robert Mugabe (overigens Rooms-Katholiek), die opdracht heeft gegeven de "gewone" Anglicanen niet in de kathedraal toe te laten. Dit resulteerde erin dat sommige kerkgangers door de politie van Mugabe het ziekenhuis in zijn geslagen!
Van de 38 Anglicaanse primaten zullen een vijftal uit eigen verkiezing ook niet aanwezig zijn. Dit is uit protest tegen de aanwezigheid van bisschoppen die de homoseksuele levenswijze etc. niet zonder meer afwijzen. De wegblijvers representeren de Anglicaanse kerken in Nigeria, Uganda, Kenya, Rwanda en de Zuidelijke Hoorn van de Amerika's. Ook de bisschoppen van het conservatieve aartsbisdom Sydney, Australië, hebben om dezelfde reden aangekondigd niet te zullen komen. De aartsbisschop van Sidney, Peter Jensen, is ook een felle tegenstander van de wijding van vrouwen en hij was dan ook afwezig bij de wijding van de eerste vrouwelijke bisschop in Australië in mei van dit jaar.
Hoeveel bisschoppen er uiteindelijk zullen wegblijven is nog niet duidelijk, maar het is natuurlijk wel een ernstige aanslag op de eenheid tussen de broeders in het episcopaat en een zichtbare breuk in de kerkelijke gemeenschap tussen de diverse Anglicaanse kerken. 

Jeruzalem tegenover Canterbury/Lambeth

Een deel van de thuisblijvers was wel aanwezig eind juni in Jeruzalem bij de zgn. Global Anglican Future Conference. Onder de meer dan 1100 deelnemers waren 291 Anglicaanse bisschoppen, die gerekend mogen worden tot de conservatieve vleugel van de Anglicaanse gemeenschap, die zich in woord en daad verzetten tegen wat zij zien als vrijzinnigheid op vele gebieden van geloof en zeden. De eindverklaring van de Jeruzalemse vergadering liet daarover aan duidelijkheid niets te wensen over en kwam met ideeën hoe verder te handelen om de Anglicaanse gemeenschap in de door haar gewenste richting om te buigen.
Ook al werd er volgehouden dat dit geen alternatieve Lambeth Conferentie was, toch werd de maand juni uitgekozen opdat bisschoppen wier geweten hun verbiedt om naar Canterbury te gaan en hun geestverwanten die wel gaan de mogelijkheid hadden om elkaar "geestelijk te versterken."
Het thema van de conferentie was ook hier net als in Canterbury de missie. Men wilde de missieopdrachten voor de komende 25 jaar voor "orthodoxe Anglicanen" vast leggen. 

Tegen "een ander evangelie"

Als afsluiting van de conferentie werd op 29 juni - de feestdag van de grote apostelen Petrus en Paulus - aan de pers de zgn. Jerusalem Declaration gepresenteerd. Deze verklaring wordt voorafgegaan door een beschrijving van de wereldwijde Anglicaanse context zoals de deelnemers aan de Jeruzalemse conferentie die zien. Zij constateren een geestelijk verval in de meeste economisch ontwikkelde landen en dat dit verval de (Anglicaanse ) kerken niet onberoerd heeft gelaten en tot compromissen met de tijdgeest heeft gebracht. Wat de Anglicaanse kerken betreft zien ze drie zaken die in het bijzonder een crisis in hun gemeenschap veroorzaken. In de eerste plaats zijn er kerken die "een ander evangelie" verkondigen , i.c het accepteren van homoseksueel gedrag en het zegenen van "same-sex unions", culminerend in de wijding van een openlijk homoseksuele bisschop. Het tweede punt is dat ze constateren dat om de eerder genoemde zaak kerken op het zuidelijke halfrond zich niet meer in kerkelijke gemeenschap met die kerken beschouwen die dit valse evangelie verkondigen. Het benoemen van bisschoppen voor die Anglicanen die het ook niet met die ontwikkelingen binnen hun kerken eens zijn, wordt verdedigd en ook voor de toekomst voorzien.  Het laatste punt is dat er wordt geconstateerd dat de pogingen om deze heterodoxe leer en gedragingen in de kerken van de USA en Canada te corrigeren niet hebben geholpen. Met betrekking tot de aartsbisschop van Canterbury wordt gesteld, dat zij zijn zetel als een historische erkennen, maar dat ze niet accepteren dat wat Anglicaans is door hem zou worden vastgesteld.

De eigenlijke verklaring van Jeruzalem begint met een lange positief gestelde geloofsbelijdenis.  Hierin worden o.a. de zgn. 39 Artikelen - een soms nogal Calvinistisch gekleurde 16e eeuwse geloofsbelijdenis -erkend als de ware leer overeenkomend met Gods Woord bevattend en dat die gezaghebbend is voor de Anglicanen van vandaag. (In de meeste Anglicaanse kerken hebben ze meer een historisch bepaalde oriënterende functie voor geloof en leven.) In punt 8 wordt als onveranderlijke standaard het christelijke huwelijk  van één man en één vrouw genoemd, dat is de plaats voor seksuele intimiteit en de basis voor het gezin. Homoseksualiteit als zodanig wordt niet genoemd, maar diegenen die niet getrouwd zijn worden opgeroepen tot seksuele onthouding. Het gezag van die kerken en hun leiders die het orthodoxe geloof in woord en daad hebben ontkend wordt afgewezen. Zij worden opgeroepen tot bekering en terugkeer tot de Heer.

Een raad van gelijkgezinde primaten

De deelnemers van Gafcon constateren dat ze hun samenwerking willen uitbreiden. De aanwezige primaten (leiders van kerkprovincies) - waaronder aartsbisschop Peter Akinola van Nigeria en Peter Jensen, de aartsbisschop van Sydney, de spraakmakers zijn - worden opgeroepen een gemeenschap van belijdende Anglicanen te gaan organiseren. Zij dienen die Anglicanen in de door hun veroordeelde kerken die hun standpunt delen te bemoedigen en te helpen. De wenselijkheid van het normale kerkelijke gezag wordt erkend, maar niet daar waar het orthodoxe geloof wordt ontkend of verhinderd (hier wordt dus de weg geopend voor het benoemen van "orthodoxe" bisschoppen in "vrijzinnige" bisdommen). Uitdrukkelijk wordt God gedankt voor die primaten die al een dergelijke hulp hebben geboden aan kerken onder een vals leiderschap en daarbij worden dan uitdrukkelijk Noord -en Zuid Amerika genoemd.

Enkele dagen later reageerde aartsbisschop Rowan Williams van Canterbury nog al scherp op deze plannen. Hij zag de voorstellen als zeer problematisch. Zijn mening is dat als de bestaande structuren van de Anglicaanse gemeenschap niet meer zouden voldoen, dat het dan een uitdaging is om ze te vernieuwen, maar dat het Jeruzalemse voorstel uiteindelijk meer problemen zal veroorzaken dan oplossen.
Hij ziet dan ook niets in deze nieuwe raad van primaten. Hij vroeg zich af wat het criterium zou zijn om al of niet aanvaardbaar te zijn als lid voor deze nieuwe raad. "Een raad van primaten, die enkel en alleen bestaat uit een zelf benoemde groep, kan nooit een wettige vertegenwoordiging zijn van de Anglicaanse gemeenschap in haar totaliteit." Een duidelijke uitspraak naar mijn idee.

Hoe de Lambeth Conference op deze nieuwe ontwikkelingen zal reageren, zullen we moeten afwachten. De conservatieve primaten hebben verklaard de Anglicaanse erfenis en de Anglicaanse gemeenschap te koesteren en geen intentie te hebben die te verlaten. Maar door hun scherpe afwijzing van hun onwelgevallige standpunten en vooral door het oprichten van een schaduw "Primates Council" (er bestaat al één waarvan alle Anglicaanse primaten lid zijn!) hebben ze zich naar mijn gevoel toch de facto afgescheiden van de Anglicaanse gemeenschap. Laten ze deze constatering echter over aan de verzamelde bisschoppen in Lambeth/Canterbury, zodat die de zwarte piet krijgen toegespeeld? Hoe dan ook is de toekomst van de Anglicaanse gemeenschap in haar huidige gestalte een stuk onzekerder geworden.

Bisschop zal zij zijn!

Onzekerheid op een ander terrein heerst er ook in de Church of England, de Anglicaanse moederkerk. Het dagblad "Trouw" kopte op 9 juli prominent op de voorpagina "Bisschopszetel staat klaar voor vrouw". Twee dagen eerder had de Generale Synode besloten het bisschopsambt ook open te stellen voor vrouwen. Een paar dagen eerder hadden nog ruim dertienhonderd geestelijken gedreigd hun kerk te verlaten als dit zou gebeuren.
De synodebeslissing betekent echter niet dat er morgen al een vrouw op een bisschopszetel zal worden verheven. Dat zal nog wel tot 2014 duren, er moeten eerst nog de nodige wetten en maatregelen worden aangenomen. Eén van de problemen die daarbij moeten worden opgelost is de vraag wat er moet gebeuren met hen die door deze beslissing in gewetensnood komen omdat ze vinden dat een vrouwelijke bisschop in strijd met Schrift en Traditie is. Het voorstel om te komen tot "superbisschoppen", waarbij de belangrijkste bisdommen altijd een mannelijke bisschop zouden hebben, werd afgewezen. Als dit zou zijn aangenomen zouden vrouwelijke bisschoppen tot tweederangs bisschoppen worden gemaakt. Ook het idee van mannelijke bisschoppen die als een soort vliegend equipe parochies die geen vrouwelijke bisschop kunnen accepteren zouden bedienen, stuitte op problemen. Volgend jaar februari zal daarover verder worden gesproken.

Ondertussen heeft het Vaticaan al laten weten dat deze beslissing een nieuw obstakel tot éénwording tussen beide kerken is. Hoeveel geestelijken en leken uiteindelijk omwille van de vrouwelijke bisschop de overstap naar de Kerk van Rome zullen maken, kan niemand met zekerheid zeggen. Toen in 1994 het priesterambt voor vrouwen werd geopend, waren er dat uiteindelijk minder dan gevreesd. De bisschop van Ebbsfleet, één van de drie "flying bishops" die de zorg dragen voor die parochies die tegen vrouwelijke priesters zijn, heeft bekendgemaakt dat hij met zijn gelovigen naar de Rooms-Katholieke Kerk wil overgaan. Maar omdat Rome in het verleden al heeft gezegd, dat in zo'n geval geestelijken en leken het traject van een "gewone" bekeerling zullen moeten gaan en de Anglicaanse wijdingen niet worden erkend, moet wel worden afgewacht of de leden van het "vliegende bisdom" en masse de overstap zullen doen.
Het dagblad "The Times" schreef - mijns inziens wel erg kort door de bocht - als commentaar dat de Anglicaanse kerk na twee eeuwen van opleving van katholieke gedachten, naar haar protestantse wortels terugkeerde.
Het is in ieder geval een gezond teken dat de Engelse kerk zo vlak voor de cruciale Lambeth Conference zich niet van de wijs heeft laten brengen en haar gewone agenda heeft afgewerkt.

Oud-Katholieken en Anglicanen

Ook bisschoppen van kerken die met de Anglicaanse kerken in kerkelijke gemeenschap zijn werden als deelnemers uitgenodigd. Daarom zullen de aartsbisschop van Utrecht, Joris Vercammen en de Duitse bisschop Joachim Vobbe ieder tijdens een deel van de conferentie de Unie van Utrecht vertegenwoordigen.
De Oud-Katholieke kerken hechten aan hun band met de Anglicaanse zusterkerken. Het is het eerste echte resultaat geweest van wat de Oud-Katholieken zien als hun oecumenische opdracht: het herstel van de - ook zichtbare - eenheid van de Kerk van Christus. Een eenheid die ervan uitgaat dat de beide kerkgemeenschappen het wezenlijke van het christelijke geloof op het gebied van leer en leven bezitten. Dit vereist dus geen gelijkvormigheid, maar laat  verscheidenheid toe op vele gebieden (liturgie, geloofspraktijk en ook (!) geloofsmeningen), mits die maar niet met het essentiële in strijd zijn.
De band met de Anglicanen geeft de Oud-Katholieken een groter "achterland". Ook in landen waar geen Oud-Katholieke Kerken zijn, is er een zusterkerk waar een oud-katholieke gelovige zich thuis kan en mag weten.
Op het Europese vasteland proberen de beide kerkgemeenschappen een gezamenlijk "onafhankelijke" katholiek geluid te laten horen temidden van de Rooms-Katholieke, Protestantse en Evangelische kerken.
Er is een - zij het gelet op de omvang van de kerken wel wat eenzijdige - wisselwerking op het gebied van theologie en er zijn mogelijkheden tot samenwerking op het gebied van missie en diakonaat. Een voorbeeld van samenwerking op missiegebied is onze Nederlandse Missie Sint Paulus die in veel Anglicaanse projecten deelnam en deelneemt.
De conflicten die nu in Anglicaanse zustergemeenschap hoog oplopen raken ook onze Unie van Utrecht. Immers als Anglicaanse kerken (lees: de thuisblijvers) de kerkelijke gemeenschap met andere Anglicaanse kerken zouden opzeggen - of om het simpel te zeggen of er een kerkscheuring ontstaat -  heeft dat ook gevolgen voor onze kerken. Ook al zouden de Oud-Katholieke Kerken met beide groepen in "communio" willen blijven, dan zal dat niet gaan omdat de ene van die groepen ongetwijfeld dezelfde kritiek op de Oud-Katholieke kerken heeft ("te" liberaal) als op de door hen afgewezen Anglicaanse kerken.
Kijken we naar onze eigen recente geschiedenis als kerken van de Unie van Utrecht dan zien we dat we dezelfde problematiek hebben gehad. De Pools Nationale Kerk in de Verenigde Staten heeft na veel theologisch en organisatorisch geharrewar (die soms aardig lijkt op wat nu in de Anglicaanse kerkgemeenschap speelt) de Unie van Utrecht verlaten. Ook zij beschouwde de andere kerken als "te" liberaal of als verraadsters van wat zij zag als het essentiële christelijke geloofsgoed (i.c. vooral met betrekking tot de toelating van vrouwen tot het gewijde ambt en de ruimte die er in verschillende Oud-Katholieke kerken wordt gegeven aan praktiserende homoseksuele leden). Misschien kunnen de bisschoppen Vercammen en Vobbe hun Anglicaanse collegae helpen met hun ervaringen met dezelfde problematiek in eigen huis.

"Wat de toekomst brenge moge"

Hoe de Lambethconferentie zal aflopen moeten we afwachten, maar spannend is het wel. Is het mogelijk dat de Anglicaanse christenheid - die zich vanouds baseert op Schrift, Traditie en het (gezonde) verstand, iets wat Oud-Katholieken denk ik herkennen - ondanks verschillende inzichten en praktijken toch de eenheid kan handhaven? Dat de ene kerk de andere kerk de ruimte geeft om luisterend naar Schrift, Traditie en Verstand eerlijk gevonden inzichten te leven? Kunnen de kerken uit het Noorden en het Zuiden, die als het gaat om de rol van de geslachten en de beleving van de menselijke seksualiteit leven in zulke verschillende culturen leven, elkaar blijven vasthouden?
Bij de openingsdienst zal ongetwijfeld de hymne Kom, Schepper, Geest wees levenskracht in één of andere vorm worden gezongen. Die Geest is broodnodig, die Geest wens ik de Anglicaanse bisschoppen toe. Die Geest wens ik ook onze Oud-Katholieke bisschoppen toe als zij in Canterbury naar hun mening en de mening van hun kerken over omstreden zaken zullen worden bevraagd. Mogen er wegen gevonden worden die onze Anglicaanse zusterkerken in staat zullen stellen om hun missie, het bevrijdende en ruimte gevende evangelie van Jezus Christus, gezamenlijk aan onze wereld te verkondigen.

© Wietse van der Velde
Bisschoppelijk Bureau Oud-Katholieke Kerk van Nederland